भारत हा शतकानुशतके बहुधर्मीय समाज राहिला आहे. विविध धर्म एकत्र अस्तित्वात आहेत आणि त्यांनी सामाजिक जागेत स्वतःसाठी सांस्कृतिक स्थान निर्माण केले आहे. धार्मिक बहुलतावाद ऐतिहासिक अपघात आणि राजकीय उलथापालथीपासून वाचला आहे. परंतु काही सामाजिक-राजकीय घटना आणि देशाला ‘हिंदू राष्ट्र’ बनवण्याच्या वाढत्या आवाहनामुळे शंका निर्माण झाल्या आहेत. धार्मिक सहिष्णुतेचा दीर्घकाळ जपला गेलेला आदर्श अजूनही लोकांच्या हृदयाच्या जवळ आहे का? भारताची धर्मनिरपेक्ष सामाजिक रचना गंभीर धोक्यात आहे का? मतदानपूर्व सर्वेक्षणामुळे या शंका दूर होण्यास मदत होते.
निष्कर्ष असे दर्शवतात की बहुसंख्य प्रतिसादकर्त्यांनी (79%) या कल्पनेचे समर्थन केले, की भारत केवळ हिंदूंचाच नाही तर सर्व धर्मांचा आहे; तो असा देश राहिला पाहिजे जिथे विविध धर्मांचे लोक मुक्तपणे जगू शकतील आणि त्यांच्या धर्माचे पालन करू शकतील. धार्मिक बहुलतावादाला मिळालेला हा उल्लेखनीय पाठिंबा दर्शवितो की, धार्मिक सहिष्णुता हा सामाजिक रचनेचा एक परिभाषित घटक आहे.
भारतात धार्मिक सहिष्णुता
धार्मिक अल्पसंख्याकांनी धार्मिक बहुलतावादावर भर देणे स्वाभाविक आहे. परंतु भारत हा सर्व धर्मांच्या अनुयायांचा आहे, असे मत बहुसंख्याक धर्माच्या सदस्यांनीही व्यक्त केले आहे. 10 पैकी सुमारे आठ हिंदूंनी सांगितले की त्यांचा धार्मिक बहुलतावादावर विश्वास आहे. केवळ 11% हिंदूंनी भारत हा हिंदूंचा देश असल्याचे म्हटले आहे.
अधिक आश्वासक गोष्ट म्हणजे वृद्ध (73%) पेक्षा अधिक तरुण लोक (81%) धार्मिक बहुलतावादाला प्राधान्य देण्यास प्रवृत्त होते. जरी सामाजिक पटलावर धार्मिक सहिष्णुतेचे समर्थन जास्त असले तरी शैक्षणिक पात्रतेमुळे फरक पडतो. अशिक्षित लोकांपैकी 72% च्या तुलनेत, उच्च शिक्षित लोकांपैकी 83% लोकांनी सांगितले की ते सर्व धर्मांना समान दर्जा देण्याच्या बाजूने आहेत.
भारतात हिंदू वर्चस्व विरुद्ध धार्मिक समानता
सांप्रदायिक तणाव/संघर्षांकडे सामान्यतः शहरी घटना म्हणून पाहिले जात असले तरी आकडेवारी एक वेगळा नमुना दर्शवते. सर्वसाधारणपणे मानल्या जाणाऱ्या श्रद्धेच्या उलट, शहरी भागात राहणारे लोक ग्रामीण भागात राहणाऱ्यांपेक्षा धार्मिक बहुलतावाद आणि सहिष्णुतेचे अधिक समर्थक असल्याचे दिसून आले.
थोडक्यात, सामाजिक स्तरावर धार्मिक बहुलतावाद आणि समानतेला मिळालेला उच्च दर्जाचा पाठिंबा दोन गोष्टींकडे निर्देश करतो. प्रथम, उदयोन्मुख समजुतींच्या उलट, धार्मिक सहअस्तित्व आणि सहिष्णुतेची कल्पना ठामपणे टिकून आहे. दुसरे म्हणजे, राजकीय क्षेत्रातील तीव्र धार्मिक विभाजन हे व्यापक समाजातील परिस्थितीचे प्रतिबिंब असू शकत नाही. त्यामुळे मतदानाच्या संदर्भात आणि दैनंदिन जीवनात धर्माचे वेगळे वैशिष्ट्य कसे आहे हे पाहणे आवश्यक आहे.
