आपण जेवल्यानंतर दातात अडकलेले कण काढण्यासाठी टूथपिकचा वापर करतो. हॉटेल किंवा रेस्टॉरंटमध्ये तर जेवण झाल्यावर बडीशेपसोबत टूथपिक देण्याची फॉर्मालिटी हि कटाक्षाने पाळलीच जाते. दातात अडकलेले हे बारीकसारीक अन्नकण निघत नाहीत तोपर्यंत आपल्याला तरी कुठे चैन पडतो? त्यामुळे काही जण टूथपिक सोबत घेऊन सुद्धा फिरायला कमी करत नाही. जर टूथपिक नसेल काहीजण टूथपिकऐवजी अगरबत्तीची उरलेली काडी, सुई किंवा सेफ्टीपिनच्या टोकांनी दात टोकरण्याची सवय असतेच. पण आपण हे विसरतो कि, या अशा दात टोकरण्याच्या सवयीमुळे आपल्या हिरड्यांना जखम किंवा इन्फेकशन होण्याची शक्यता असते. पण तुम्हाला कधी प्रश पडला का कि, टूथपिक कशी वापरायला लागले लोक… मग एक या टुथपिकचा सुद्धा एक इतिहास आहे. जो खूपच मजेशीर आहे.
१७व्या शतकापासून टूथपिक हा सर्वसामान्याच्या दैनंदिन वापरातील एक भाग झाला, असं म्हंटल जात. परंतु, त्याच्याही आधी हजारो वर्षापुर्वीच या टूथपिकचा शोध लागला होता.त्यासाठी अगदी अश्मयुगापार्यंतचा उलटा प्रवास आपल्याला करावा लागेल. म्हणजे सुमारे १.८ दशलक्ष वर्षापूर्वी जेंव्हा पृथ्वीवर निअँडरथल मानवाचा वावर होता तो काळ. या काळात माणसाला अन्न शिजवून खाण्याची क्लृप्ती नुकतीच गवसली होती. तसाही प्रामुख्याने मांस हाच याच्या आहारातील एक प्रमुख घटक होता. मग मांस खाताना ते दातात तर अडकणारच ना.
तेंव्हा या आपल्या पूर्वजाने काही झाडांच्या सालींच्या आतील मऊ भाग काढून त्याला अणकुचीदार आकार दिला आणि त्याच्या सहाय्याने दात साफ ठेवू लागला. तर अशाप्रकारे झाडाच्या थोड्या मऊ भागालाच टोकदार बनवून त्यापासून पहिला टूथपिक तयार करण्यात आला.
त्याकाळी माणूस आपले दात साफ करण्यासाठी काही ना काही अणकुचीदार वस्तू वापरत होता. ही वस्तू कधी लाकडापासून बनवलेली असे तर कधी ती मृत प्राण्यांच्या हाडापासूनही बनवलेली असे. म्हणजे मानवाचे भटके जीवन संपून स्थिर जीवन जगण्याच्या त्याच्या प्रयत्नात कधीतरी त्याला दात साफ करण्यासाठी या वस्तूची निकड भासली आणि त्याने त्यावर शोधही लावला. आणि १९८६ मध्ये फ्लोरिडामध्ये जे जुने मानवी अवशेष आढळून आले त्यावरुन ही बाब सिद्ध झाली आहे.
या आदिमानावांचे जे अवशेष सापडले आहेत, त्यांच्या दातावर अशाप्रकारे एखाद्या अणकुचीदार हत्याराचे व्रणही सापडले आहेत. वर्षानुवर्षे टूथपिक वापरल्याने त्यांच्या दातांमध्ये फटी निर्माण झाल्या होत्या, असेही या अवशेषांवरून आढळून आले. टूथपिक म्हणून ते कुठल्या एका विशिष्ट झाडाचीच साल वापरत होते का, याबद्दल काही माहिती मिळत नाही. पण, झाडाची कोवळी फांदी तोडून त्याची साल काढून त्याला टोकदार बनवून ती वस्तू दातातील अन्नकण काढण्यासाठी वापरत असत एवढे तरी निश्चित. मात्र पुढे जशी मानवी संस्कृती विकसित होत गेली आणि मानवाचा अश्मयुगाकडून धातुयुगाकडे प्रवास सुरु झाला, तसतसा मानवाच्या वापरातील वस्तूंचा चेहरामोहराही बदलला. पूर्वी अश्मयुगात मानव दगडापासून बनवलेल्या वस्तू वापरत होता, तसेच धातूंचा शोध लागल्यावर त्याने धातूपासून वस्तुनिर्मिती करण्याची कला अवगत केली. मग टूथपिक बनवण्यासाठी देखील वेगवेगळ्या धातूचा वापर केला जाऊ लागला.
हि बाब पुढे होमो सेपियन्सच्या काळात हे बदल आणखी ठळक होत गेले. त्याकाळी युरोपीय लोक तर दातावरही सोन्याचा मुलामा चढवत असत. त्याकाळचे जे अवशेष मिळाले आहेत त्यावरुन हे उलगडले आहे. इटलीच्या उत्तर भागात आणि पूर्वेकडील आल्प्सच्या डोंगर रांगात जे अवशेष मिळाले त्यामध्ये कास्यापासून बनवलेल्या टूथपिक आढळून आल्या आहेत. त्याकाळचे श्रीमंत लोक सोन्याचे आणि चांदीचे टूथपिक वापरत असल्याचेही आढळले आहे. आपल्या पूर्वजांची श्रीमंतीचे प्रदर्शन करण्याची ही एक अनोखी पद्धत होती. त्याकाळी मृतदेहसोबत त्याच्या काही वस्तूही पुरल्या जात. अशा मृतदेहासोबत पुरलेल्या वस्तुंमध्ये टूथपिकही आढळतात.
युरोपमध्ये अशी प्रथा आहे की लग्नाच्या दिवशी नवरा आपल्या होणाऱ्या नवरीला काही तरी विशेष आणि महागडी वस्तू भेट म्हणून देतो. ज्यावरुन त्याच्या श्रीमंतीचे दर्शन घडेल. मध्यकाळापासूनच कधीतरी या प्रथेला सुरुवात झाली असावी. त्याकाळी गरीब लोक लाकडी टूथपिक वापरत असत. तर श्रीमंत लोक सोन्याचांदीचे टूथपिक वापरत असत. या टूथपिकच्या वरच्या टोकावर एखादा हिरा किंवा मौल्यवान खडा देखील बसवला जात असे. कधीकधी त्या घराण्याचे विशिष्ट प्रतिकही या टूथपिकवर कोरले जात असे. टूथपिकसारख्या छोट्या वस्तुवरूनही आपल्या श्रीमंतीचे आणि समृद्धीचे प्रदर्शन होईल याची खबरदारी घेतली जात असे. मात्र १९व्या शतकात इटलीमध्ये लुईस मेरी थेरेसी डार्टोजा हिला तिच्या होणाऱ्या नवऱ्याने सोन्याच्या टूथपिकचे एक बंडल भेट म्हणून दिले होते. ही भेट जरी १९ व्या शतकातील असली तरी टूथपिकला त्यापूर्वीच महत्वाच्या वस्तूंच्या यादीत स्थान मिळाले होते, हेही यावरुन स्पष्ट होते.
प्रसिद्ध इतिहासकार डीडोरोस सिकुलस याने टूथपिकच्या अनोख्या वेगवेगळ्या वापरावर बराच प्रकाशझोत टाकला आहे. खरे तर टूथपिकचा वापर त्याकाळी फक्त दातातील अन्नकण काढण्यापुरताच मर्यादित नव्हता. तर या अगदी छोट्याशा दिसणाऱ्या वस्तूचा वापर त्याकाळी शस्त्र म्हणूनही केला जात असे.
ग्रीसमध्ये अगाथोस नावाचा एक ग्रीक राजा होता. हा राजा इतका पराक्रमी होता की कुणीही त्याला युद्धात हरवू शकत नव्हते. त्याच्या शत्रूंना जेंव्हा समजले की अगाथोस दात साफ कारण्यासाठी टूथपिकचा वापर करतो तेंव्हा टूथपिकच्या टोकाला विषारी पदार्थ लावला आणि असे टूथपिक राजाला भेट म्हणून पाठवले.
नेहमीच्या सवयीप्रमाणे जेंव्हा राजा जेवण झाल्यानंतर टूथपिक दातात घालून अन्नकण काढू लागला तेंव्हा टूथपिकच्या टोकाला लागलेले विष त्याच्या संपूर्ण शरीरात भिनले आणि त्याचा मृत्यू झाला. ही एक प्रातिनिधिक गोष्ट आहे. खरे तर अशा कित्येक प्रसंगात टूथपिकसारख्या वस्तूचा वापर करुन शत्रूचा काटा काढल्याचे पाहायला मिळेल. त्याकाळी टूथपिकचे डिझाइनदेखील एखाद्या रहस्यमय हत्याराप्रमाणे केले जात असे. टूथपिकच्या वरच्या टोकाला एखादे चिन्ह जोडलेले असे किंवा छोट्याशा डबीसारखी जागा असे. ज्यात तंबाखु, अफू, गांजा किंवा हल्ला करण्याची वेळ आलीच तर, किंवा सावधगिरी म्हणून, विष ठेवले जात असे. कधी कधी टूथपिकवरून एखादा गुप्त संदेशही पाठवला जात असे. टूथपिकने एक गुप्त हत्यार म्हणूनही चांगली कामगिरी बजावली आहे. कधीकधी टूथपिकच्या टोकाला विष लावून ते शत्रूच्या शरीरात टोचले जात असे.
युरोपमध्ये तर बहुतांश लोकांना टूथपिकचा वापर माहित होता. मात्र अमेरिकेत अजूनही लोकांना याबद्दल फारशी माहिती नव्हती. अमेरिकेतील एक व्यापारी चॉल्स फॉस्टर माशांचा व्यापार करत असे. याच व्यापाराच्या निमित्ताने तो एकदा ब्राझीलमध्ये गेला तेंव्हा त्याला दिसले की इथले लोक आपले दात अगदी स्वच्छ ठेवतात. त्यांचे दात स्वच्छ तर होतेच शिवाय आकर्षक आणि मजबूत होते. या लोकांचे दात इतके आकर्षक, चमकदार आणि सुंदर कसे दिसतात, याबद्दल त्याची उत्सुकता ताणली गेली. तेंव्हा त्याला टूथपिकविषयी माहिती मिळाली. त्याला वाटले की अमेरिकेतही आपण अशा प्रकारच्या वस्तूंची निर्मिती करुन तिचा व्यापार करायला हवा. या विचार मनात ठेवूनच तो अमेरिकेत परत आला. त्याने टूथपिकची निर्मिती केली आणि आपल्या दुकानात विकण्यासाठी ठेवली. त्याचे टूथपिक विकले गेले पण, त्याला अपेक्षित होता तसा प्रतिसाद मात्र मिळाला नाही. तो समुद्री माशांचा व्यापार करत असे. त्याने खास समुद्री पदार्थांसाठी एक रेस्टॉरंट उघडले. समुद्री पदार्थ खाताना दातात हमखास कण अडकतातच म्हणून त्याने आपल्या रेस्टॉरंटमध्ये टूथपिकसुद्धा ठेवले. लोकांना यामुळे दात साफ करणे सोपे जाऊ लागले.
हळूहळू सगळीकडेच हॉटेलमधून टूथपिक ठेवले जाऊ लागले. अशाप्रकारे अमेरिकेत पहिल्यांदा हॉटेल आणि रेस्टॉरंटमधून टूथपिक ठेवण्याची पद्धत सुरु झाली आणि फॉस्टरचा टूथपिकचा व्यवसायही जोमाने विस्तारला. हॉटेल आणि रेस्टॉरंटमध्ये ठेवण्यासाठी टूथपिकची मागणी वाढली तसा चार्ल्सचा व्यवसायही वाढला. वाढत्या मागणी बरहुकूम पुरवठा करण्यासाठी त्याला उत्पादनाचे प्रमाण वाढवणे गरजेचे होते. यासाठी त्याने हॉवर्ड विद्यापीठातील विद्यार्थ्यांची मदत घेतली.
पुढे १८६९ साली मार्क सायनोरेलोने अशी एक मशीन बनवली ज्याच्या मदतीने मोठ्याप्रमाणात टूथपिक तयार करता येतील. या मशीनद्वारे डिझायनर टूथपिकही बनवणे शक्य होते. नंतर १८७२ मध्ये अमेरिकेच्याच सिलास नोबेल आणि जे. पी. कुली यांनी या मशीनचे पेटंट करवून घेतले. १८७० मध्ये चार्ल्स फॉस्टरने तर टूथपिक निर्माण करणाऱ्या मशीनचा वापर करत टूथपिकचा एक प्रोडक्शन प्लांटच उभा केला. टूथपिकची निर्मिती करणारी ही जगातील पहिली कंपनी होती. त्यामुळे वाढत्या मागणीप्रमाणे पुरवठा करणे शक्य झाले. तसेही लाकडी टूथपिक एकदाच वापरला जातो. वापरा आणि फेका अशा नीतीमुळे यांच्या मागणीत कधीच तुटवडा निर्माण होणार नाही याची चार्ल्सला खात्री होती. त्यामुळे टूथपिकची मागणी काही दिवसांतच १०० दशलक्षाच्या वर पोहोचली.
हळूहळू ही टूथपिक फॅशन आयकॉन बनली. तरुणांमध्येही अशाप्रकारे दाताखाली टूथपिक दाबून धरण्याचा ट्रेंड निर्माण झाला. चित्रपट किंवा मालिकेतील खलनायकी पात्र रंगवताना त्याला टूथपिक चघळण्याची सवय असल्याचे दाखवले जाऊ लागले. दाताखाली टूथपिक ठेवणारी अशी व्यक्ती अधिक हुशार, स्मार्ट आणि पातळयंत्री वाटते. पण तरीही फॅशनच्या दुनियेतही या छोट्याशा टूथपिकने आपले एक दखलपात्र अस्तित्व निर्माण केले.
